دولت تركى سالغوريان فارس-كرمان

٣-:سالورها (سالغورها)[١] يكى از طوائف مهم اوغوزها وابسته به شاخه اوچ اوخ (سه تير) مىباشند. بخشى از آنها پس از خروج از سرزمين اصلىشان در ايلى سو و ايسيق گؤل و اسكان در ماورالنهر در قرن ١١ به همراه تركهاى سلجوق به ايران٫ آذربايجان و آناتولى مهاجرت نموده است. اتابكان سالغورى فارس دولتى محلى است كه سالورهاى آذرى ايران تاسيس نموده اند. [٢] اين دولت تركى بعضا مستقل و در مقاطعى نيز تابع دولت سلجوقيان بزرگ٫ سلجوقيان آذربايجان (عراق)٫ خوارزمشاهيان و ايلخانيان بوده است.

محدوده حاكميت سالغورىها اساسا فارس بوده كه بعدها به كرمان٫ عمان٫ هرمز٫ بحرين نيز گسترده شده است. ايالت فارس تحت حاكميت اين دولت تركى يكى از مرفه ترين ايام تاريخ خويش را گذرانده است. شيخ سعدى آثار خود را به تشويق و حمايت خاندان دانش دوست و ادب پرور تركى سالغورى آفريده است. سالغوريها مانند اكثر ديگر دولت هاى تركى به داشتن حكمرانان زن (آبيش خاتون٫ تركان خاتون) مشهور بوده اند. در ميان سالورها زنانى مانند بورلا خاتون[٣] و سالور بارچين[٤] كه به امارت رسيده اند نيز ديده مىشود. ملك هاى سالغورى عبارتند از (قبل از نام همه عنوان مظفرالدين وجود دارد): بوز آبا٫ سونقور٫ زنگى٫ تكله٫ ابوشجاع تهمتن٫ قوتلوق خان٫ سعد دوم٫ عدودالدوله وعد٫ محمد٫ سلجوق شاه٫ آبيش خاتون.

آبيش خاتون آخرين حاكم سلسله تركى سلغورى مىباشد كه ۲۲ سال حكومت كرده است. وى متولد شيراز بوده در محله چرنداب تبريز فوت نموده است. مزار وى در رباط آبيش خاتون در شيراز مىباشد). آبيش خاتون اين بانوى مقتدر ترك و دختر اتابك سعد ابن ابوبكر پس از قتل اتابك سلجوقشاه زمام حكومت را در دست گرفت. وى در سال 663 هجرى با منگو تيمور [٥] پسر هلاكو خان ازدواج كرد و بدين ترتيب فارس و كرمان رسما ضميمه حكومت تركى -مغولى ايلخانان گرديد. دولت تركى سالغوريان پس از مرگ آبيش خاتون توسط امراي مغول منقرض شد.

ملاحظاتى در باره تركان سالغورى (اتابكان سلغري) فارس- كرمان

نياى سالغوريان كه در اصل از تركمانان كارگزار سلجوقيان بوده اند٫ اتابك سونقور مىباشد. حكومت اتابكان سالغورى فارس-كرمان يكى از نخستين نمونه هاى حكومتهاى محلى تاسيس شده توسط تركهاى آذرى در فارسستان (پرشيا) و در خارج خاك آذربايجان است. اتابكان سالغورى دولتى است كه سالورهاى آذرى ايران تاسيس نموده اند.

همانگونه كه گفته شد سالغوريها مانند اكثر ديگر دولت هاى تركى به داشتن حكمرانان زن (آبيش خاتون٫ تركان خاتون) مشهور بوده اند٫ پديده اى كه در ميان اقوام ايرانى زبان بسيار بسيار نادر است. در ميان سالورها زنانى مانند بورلا خاتون و سالور بارچين كه به امارت رسيده اند نيز ديده مىشود.[٦]

از اتابكان در تاريخ و ادبيات خلق فارس به دليل علاقه و احترام آنان به فرهنگ و ادب فارسي نامي نيكو باقي مانده است. اتابك ابوبكر محبوب و ممدوح سعدي اديب بزرگ بود و ديباچه گلستان سعدي به نام او تاليف شده است. شيخ سعدى آثار خود را به تشويق و حمايت خاندان دانش دوست و ادب پرور تركى سالغورى آفريده است. [٧] با اينهمه و با تاسف فراوان اتابكان سالغورى آنگونه كه مىبايست به حفظ و گسترش زبان و فرهنگ ملى خود تركى اهتمام نكرده و آگاهانه رفتار ننموده اند.

ايالت فارس تحت حاكميت اين دولت تركى يكى از مرفه ترين ايام تاريخ خويش را گذرانده است. سالغوريان در حفظ قلمرو حكومتشان از كشتارهاي مغولان سعى فراوان نموده و موفق نيز شده اند. در دوران اتابك سنغر موسس سلسله تركى اتابكان فارس كه به مدت چهارده سال بر شيراز حكومت كرده است، شيراز رو به آبادي و آرامش گزارده است. اتابك ابوبكر سعد ابن زنگي براي نجات فارس از ويراني، با مغولان از در آشتي در آمده و با اين سياست فارس و جنوب فارسستان (پرشيا) از كشتار و ويراني نجات يافته است. دوران او دوران آرامش و آبادي شيراز و فارس در زمينه هاي مختلف از جمله فرهنگ و تجارت است. در دوران سعد ابن زنگي سلسله تركى اتابكان فارس به اوج قدرت و حشمت رسيد و سرزمين هاى عربى در عربستان ايران و خارج آن٫ عمان و بحرين و كيش و كناره خليج فارس، از بصره (عراق امروزى) تا سواحل هند به تصرف دولت تركى آذرى سالغورى در آمد و به همين دليل وى به "سلطان البر و البحر" معروف گشت. اتابك سعد ابن زنگي خود روزگار را صرف بناي مساجد و عمارات و حفر قنوات و حصار كشيدن به دور شيراز و صحبت با اهل شعر مىنمود.

دوران اتابكان سالغورى متاسفانه دوران كشمكش دايمي بىشمار بين اعضا خاندان٫ امرا و شاهزادگان بر سر تخت و نيز درگيريهاى مداوم با ديگر سلسله هاى تركى (با سلجوقيان٫ تركان خويشاند اوغوزى ديگر٫ اتابكان آذربايجان٫ خوارزمشاهيان٫ هلاكو خان مغول٫...) بوده است كه در مجموع٫ و على رغم آنكه اقداماتى نيز در جهت نزديكى و پيوند اين دول تركى انجام داده اند (مانند ازدواج دختر اتابك سعد ابن زنگي ملكه خاتون با سلطان جلال الدين خوارزمشاه٫ ازدواج آبيش خاتون با منگو تيمور پسر هلاكوخان) اين درگيرى و كشمكشها در نهايت به تضعيف همه دول تركى مذكور و كم رنگتر شدن فرهنگ٫ هويت و موجوديت تركى در اين منطقه از فارسستان انجاميده است.
----------------------------------------------------------
[١]- سالور: به معنى شمشير. ويا آنكه به طرزى موثر شمشير و گرز خويش را بكار مىبرد.
[٢]- همچنين بنيانگذار شعر تصوفى در ادبيات ديوانى تركى آذرى و نيز تركى استانبولى قاضى برهان الدين< منسوب به طائفه سالور بوده است . وى در آسياى صغير در شهر سيواس دولتى مستقل به نام خويش تاسيس كرده است. دولت وى نمونه اولين دولتهاى آذرى در خارج خاك آذربايجان است. قاضى برهان الدين در جنگ با دولت ديگر تركى آذرى آغ قويونلوها كشته شده است.
[٣]- بورلا: انگور (به تركى قپچاقى).
[٤]- بارچين: نوعى پارچه ابريشمى.
[٥]- منگو-بنگو-منگى-بنگى. كلمه اى تركى به معناى هميشگى٫ ابدى٫ پايدار و جاودانى (معادل مونگكه مغولى). تيمور-تمير-تمر-دمر-دمير: به معنى آهن.
[٦]- برابرى زن و مرد و موقعيت يكسان حتى برتر زن ترك در اجتماع و خانواده كه مطابق با فرهنگ ملى و سنن ديرين تركى است بعدها با در آميختن و تحت تاثير قرار گرفتن تركهاى ايران از قوم و فرهنگ فارسى و زردشتى كه در نزدشان زن موجودى پست٫ خوار و درجه دو شمرده مىشد آسيبى جدى ديده است. روند تبديل زنان ايران به انسانهاى درجه دو امروزه نيز به موازات بسط و جايگزينى فرهنگ فارسى در ميان مليتهاى غيرفارس كشور ادامه دارد. دهه هاى اخير حاكميت قوم فارس در ايران يكى از بىحقوقترين دوره هاى تاريخ زنان ترك بشمار مىرود.
[٧]- قابل ذكر است كه سعدى خود به لحاظ مليت فارس نيست.

گئرچه يه هو!